Buitendijk 4-5

architect: Lambertus Frankefort
bouwjaar: 1901
verbouwingen: 1915, 1935, 1959, 1965, 1993
huidige functie: opslag
oorspronkelijke functie: magazijn, kantoor en bovenwoning

Redengevende omschrijving Buitendijk 4-5

Context

Historie

Het gebied bij de Havendijk en Buitendijk (kop van het Zand), dat als industriegebied pas rond 1900 tot ontwikkeling kwam was lang een moerassig gebied direct buiten de vesting aan de noordwestelijke zijde, waar de Binnendieze de stad verliet. Het gebied ligt ten westen van het knooppunt van waterwegen, de als westelijke gracht gebruikte tak van de Dommel, de als noordelijke gracht fungerende rivier de Aa en het havendeel van de Binnendieze. Op dit punt kwamen tevens de westelijke stadsmuur en de noordelijke muur uit de 14de eeuw samen bij de Boompoort, een zware poort met een doorgang voor schepen tussen de Dieze en de binnen de stad gelegen haven.
In de 17de eeuw werden de vestingwerken ingrijpend gemoderniseerd met de bouw van bastions en, naar een ontwerp van Menno van Coehoorn in 1697 toegevoegde, voorwerken. Vanaf 1637 werd de citadel in het noordelijk gebied gebouwd waardoor de stedenbouwkundige situatie hier ingrijpend veranderd werd. Ook de aanleg van de Zuid Willemsvaart in het eerste kwart van de 19de eeuw had grote gevolgen voor het gebied.
Na het opheffen van de vestingswet in 1874 kon er buiten de vestingmuren worden gebouwd. Het als “het Zand” bekende gebied, ontworpen door F.M.L Kerkhoff, wordt de eerste grote stadsuitbreiding. Het gebied vormt de gehele westelijke flank tussen de historische binnenstad en het in 1868 aangelegde spoor.

De noordelijke kop van het Zand, die kort voor 1900 bouwrijp was gemaakt, was voornamelijk bestemd als industriegebied met langs de Boschdijkstraat en Havendijk kleinere berdrijven in combinatie met woningen.
Een van de eerste bedrijven die zich in het gebied vestigt in 1901 was de ijzergieterij van George Dufay. Wat later volgden de firma H. Bruyelle (later Koudijs) met de bouw van een grote meelfabriek. Maar ook vestigden zich hier, ten zuiden van de Boschdijkstraat, de Willem II sigarenfabriek naast een groot aantal kleinere bedrijven.
Dufay was al lange tijd bezig met de verplaatsing van zijn ijzergieterij. Zo werd in februari 1900 door Frankefort een aanvraag ingediend voor een bouwterrein aan het Emmaplein in opdracht van Dufay.
Waarom dit terrein niet aangekocht werd is niet bekend.
Aannemer voor de bouw van de nieuwe gebouwen op het terrein aan de Buitendijk was C. Paashuis.
Kort voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog werd de hoge Diezebrug gebouwd om de stad naar het Noorden een betere verbinding te geven. Deze brug heeft het stadssilhouet aan de noordzijde ingrijpend veranderd.
Ook de Tweede Wereldoorlog heeft in het Zand behoorlijke schade toegebracht en impact gehad op het gebied. Het gebied raakte tenslotte in de jaren negentig van de 20ste eeuw in verval door leegstand en wegtrekkende bedrijven naar bedrijventerreinen.

Het perceel waar het pand Buitendijk 4-5 op is gebouwd was het eerst bebouwde perceel in de kop van het Zand. Het perceel werd ontwikkeld in opdracht van de ijzergieterij van de firma Georg Dufay en Zonen. Dufay was al actief in ’s-Hertogenbosch aan de Noordwal. In de zomer van 1901 verkreeg Dufay een vergunning voor de bouw van een fabriek met twee gasmotoren, die elk tien paardenkracht bezaten en een smederij.
De gebouwen op het terrein van Dufay waren ontworpen door de bouwkundige Lambertus Frankefort uit ’s-Hertogenbosch.
Het perceel was van 1912 tot 1921 in handen van Maximiliaan Lips, die handelaar als beroep had. De fabriek was echter nog wel in gebruik als ijzergieterij. De fabriek kende verschillende naamvoeringen. Zo was het bedrijf ook bekend als N.V.
’s-Hertogenbossche IJzergieterijen v/h George Dufay en Zoon en vanaf 1921 als N.V. ’s-Hertogenbossche Scheepsschroevengieterij M. Lips. In 1915 werd een nieuwe toevoeging gedaan aan het terrein. Zo werd een groot bouwdeel ten zuiden van de oude ijzergieterij opgetrokken. De ijzergieterij werd in 1926 opgeheven met een publieke verkoop van gebouwen, materiaal, goederen en machines tot gevolg.

Het pand Buitendijk 4-5 ondergaat in de loop van de 20ste eeuw een aantal verbouwingen waarbij die in 1959 grote impact heeft op de gevelindeling van de voorgevel.

Ligging

De in 1901 gebouwde magazijnruimte, bovenwoning en kantoor, behorend bij de ijzergieterij, zijn gelegen op de hoek van de Buitendijk en de Buitendijkstraat in de kop van uitbreidingswijk het Zand in een rechthoekig bouwblok. De ijzergieterij ligt even ten zuiden hiervan. Ten noorden grenst het terrein en bebouwing van Koudijs en ten oosten stroomt de Binnendieze.

Het bouwblok wordt begrensd door de Buitendijkstraat in het noorden, de Buitendijk in het oosten, de Havendijk in het zuiden en de Havendwarsstraat in het westen.
De ommuring van het achterliggende terrein is aan de zijde van de Havendwarsstraat opnieuw opgetrokken. Het deel aan de zijde van de Buitendijkstraat is nog wel oorspronkelijk uit 1901 en wordt afgesloten met een ezelsrug.

Lambertus Frankefort

Over Lambertus Frankefort uit ’s-Hertogenbosch is weinig bekend. Hij was een meester timmerman en was naast timmerman actief als ontwerper / architect. In de late 19de eeuw was het niet ongebruikelijk dat vaklieden optraden als ontwerper/architect. In de loop van de 20ste eeuw trad hij ook op als vertegenwoordiger van stoomtimmerwerken.

Beschrijving

Het pand Buitendijk 4 en 5 bestaat uit een vrijstaand samengesteld complex op een L-vormig grondplan met twee gekoppelde rechthoekige bouwvolumes. Het volume op de hoek van de Buitendijk en de Buitendijkstraat (circa 21 x 9,5 meter), omvat een begane grond, verdieping en een zolder onder een plat dak met een afgeknot schilddak. In 1915 is aan de achterzijde een enkellaags volume toegevoegd onder een lessenaarsdakje. De linker vleugel is smaller (circa 11,5 x 5,5 meter) en bestaat eveneens uit een begane grond, verdieping en zolder onder een afgeknot schilddak. De linker vleugel is later, omstreeks 1935, aan de achterzijde uitgebreid met een enkellaags volume.

Exterieur

Voorgevel Buitendijk 4

De voorgevels van Buitendijk 4 en 5 zijn als schoon metselwerk opgemetseld met een roodkleurige baksteen in een kruisverband.
Het linker pand heeft een gecementeerde plint met op de begane grond een groot venster en toegangsdeur en op de verdieping twee T-vensters. De voorgevel is verrijkt met gepleisterde speklagen en aan de bovenzijde van de verdiepingsvensters segmentbogen met aanzet- en sluitstenen.
De gevel eindigt in een hoofdgestel met geprofileerde lijsten en een fries van siermetselwerk. De houten bakgoot wordt ondersteund door consoles die in het hoofdgestel zijn opgenomen. Op het door rode kruispannen gedekte dakvlak staat een rijk geornamenteerde bakstenen dakkapel met tuitgevel. Het venster en de doorgang op de begane grond zijn in 1966 geplaatst, het raamhout van de T-vensters is vernieuwd.

Linker zijgevel Buitendijk 4

De linker zijgevel is opgetrokken in schoon metselwerk. Ter hoogte van de verdiepingsvloeren zijn muurankers te zien, vormgegeven met een rechte schieter.
De vensters op de begane grond zijn in 1966 in vorm aangepast. De oorspronkelijke segmentboog met gemetselde rollaag is nog wel zichtbaar in het metselwerk. Op de verdieping is een modern venster aanwezig.
Ook in de aanbouw tegen de achterzijde van nummer 4 zijn twee vensters en een doorgang aanwezig, stammend uit de verbouwing van 1966.

Achtergevel Buitendijk 4

De achtergevel is ter hoogte van de verdieping zichtbaar. Deze is aan de buitenzijde geheel gepleisterd. In de oksel met de aansluiting van de achtergevel op de zijgevel van nummer 6 is een kleine oorspronkelijke toiletaanbouw met daarin een moderne deur. In de achtergevel van nummer 4 is nog een breed venster met ongedeeld raam.

Voorgevel Buitendijk 5

De voorgevel van Buitendijk 5 is opgetrokken als schoon metselwerk in een kruisverband.
Het metselwerk is op de begane grond geheel vernieuwd met twee vensters en een deur. Op de verdieping drie nog oorspronkelijke stalen 15-ruits vensters boven een cordonlijst. De voorgevel wordt afgesloten door een uitkragende bakstenen lijst en een overhoeks geplaatste muizentand.
Door de gevellijst heen zijn vier oude muurankers te zien, waarvan drie nog de oude schieter hebben, versierd met krulwerk. Op het voordakvlak staan drie dakkapellen onder lessenaarsdakjes.

Linker zijgevel Buitendijk 5

De zuidelijke zijgevel is op verdiepingsniveau voor een klein deel te zien vanaf het platte dak van de uitbouw achter nummer 4. Hier zijn drie dichtgezette vensters te zien die uit de oorspronkelijke bouwfase stammen.

Achtergevel Buitendijk 5

De achtergevel is zichtbaar vanaf het niveau van de verdieping. Op de verdieping zitten drie stalen 12-ruits vensters. Van oorsprong was hier een ander type raam aanwezig maar met de in 1915 toegevoegde aanbouw zijn de vensters aangepast. In de gevel van de aanbouw zitten twee 16-ruits stalen vensters.

Rechter zijgevel Buitendijk 5

De noordelijke zijgevel langs de Buitendijkstraat heeft zes dichtgezette vensteropeningen van na 1967. De openingen zijn secundair aangezien de gevel van oorsprong geheel blind was.
In de zijgevel van het enkellaags bouwdeel uit 1915 zitten twee dichtgezette vensteropeningen en een grote inrijpoort. Aansluitend staat een muur met ezelsrug uit 1901.

Ruimtelijke indeling en interieur

De indeling en het interieur van de begane grond van Buitendijk 4 en 5 en het bouwdeel uit 1915 is grotendeels in een latere fase tot stand gekomen.

Binnen het interieur bevinden zich vrijwel geen oudere afwerkingen meer. Uitzondering hierop zijn enkele oude stucplafonds op een drager van riet in de twee voorste kamers op de begane grond van nummer 4. De plafonds hebben geprofileerde lijsten, een rechte perklijst en een rond middenornament.
Deze stucplafonds zijn waarschijnlijk in het eerste kwart van de 20ste eeuw aangebracht.
Alle overige interieurelementen stammen uit de jaren 60 of later.

De verdieping van nummer 4 en 5 kan worden bereikt via de eerder genoemde trapopgang vanuit de gang op de begane grond maar ook via de oorspronkelijke trapopgang achter de entree in de voorgevel van nummer 5. Ook op dit niveau staan nummers 4 en 5 met elkaar in verbinding.

Constructies

De vloerconstructies zijn bij beide panden deels zichtbaar. Op de begane grond is in beide panden een betonnen vloer aanwezig.
Dit geldt ook voor het bouwdeel uit 1915.
Aangezien in het pand op nummer 4 nog De verdiepingsvloeren bestaan uit oorspronkelijke enkelvoudige balklagen.
Op de begane grond zijn geheel beklede kolommen aanwezig die de verdiepingsvloer van nummer 5 ondersteunen.
Mogelijk horen de kolommen bij de oorspronkelijke opzet van de constructie van de verdiepingsvloer.
Ook de zoldervloerconstructie bestaat uit een enkelvoudige balklaag.
De kapconstructie boven nummer 4 en 5 zijn identiek in opzet, uitgevoerd als dekbalkjukken van naaldhout en stammend uit de bouwtijd van 1901. De rechte spantbenen hebben verder gepende korbeels en zijn met blokkeels aan de gevels verankerd. Op verschillende onderdelen van de kap (spantbenen en korbeels) zijn gehakte telmerken aangetroffen.

De oorspronkelijke constructie van het lessenaarsdak behorend bij het bouwdeel uit 1915 bestaat uit lange rechte balk waarop een schuin aflopende ligger is geplaatst. Tussen de twee naaldhouten balken is een versteviging gemaakt in de vorm van een geschroefde trekplaat. De constructie is op sommige plekken ondersteund met een latere onderslag van stalen profielen.

Literatuur

Archief vergunningen gemeente ’s-Hertogenbosch; Beeldbank Brabants Historisch Informatie Centrum (BHIC); Beeldbank en archief afdeling Erfgoed ‘s-Hertogenbosch; Bossche Encyclopedie; Buitendijk 5-6. Waardenstellend bouwhistorisch onderzoek, Monumenten Advies Bureau, 16 februari 2022; Redengevende omschrijving Buitendijk 2-3. IJzergieterij SOM0020.

Erfgoed 's-Hertogenbosch

1919	Firma George Dufaij en zoon (ijzer- en metaalgieterij)
1928	Th.H. van Laake
1943	Th.S. van Laake (comm. Raad van Arbeid, op wachtgeld)

1919	H. Bouckaert
1923	Harm Bouckaert (zandvormer)
1928	H.G. van Well
1943	J. van der Wiel (transportarbeider)

Soort:	Gemeentelijk monument
Nummer:	SOM0804